Dysfagia (zaburzenia połykania) – przyczyny, objawy i leczenie

Połykanie stanowi dla nas naturalny proces transportowania pożywienia do układu pokarmowego. Jednak wiele osób może cierpieć z powodu częściowego bądź całkowitego upośledzenia tej czynności. Zaburzenia połykania zwane dysfagią mają wieloczynnikowy charakter, dlatego ich objawów nie można lekceważyć. Jakie mogą być przyczyny schorzenia i co powinno skłonić nas do zgłoszenia się do specjalisty?

Co to jest dysfagia?

Dysfagia (łac. “phagia” – jeść, “dys” – z trudnością) to termin medyczny odnoszący się do zaburzeń związanych z utrudnionym przechodzeniem pokarmu z jamy ustnej przez przełyk do żołądka. Schorzenie może utrudniać, a w skrajnych przypadkach wręcz uniemożliwiać połykanie treści pokarmowej podczas każdej z 4 faz tej czynności:

• Przygotowawczej – problem doboru pokarmów odpowiednich do predyspozycji czynnościowo-anatomicznych,
• Ustnej właściwej – trudności z obróbką pobranego pokarmu i transportem kęsa w kierunku gardła,
• Gardłowej – brak inicjacji odruchu połykania pokarmu,
• Przełykowej – utrudniony transport przełykowy.

Dla zrozumienia problemu warto poznać mechanizm fizjologicznego procesu połykania. Prawidłowy akt składa się z fazy ustnej, gardłowej i przełykowej. W pierwszym etapie pokarm zostaje rozdrobniony i wymieszany ze śliną, co ma ułatwić dalszą drogę kęsa przez kolejne odcinki przewodu pokarmowego. Z pomocą języka zostaje on przemieszczony do gardła, w którym dochodzi do skurczu podniebienia miękkiego i zamknięcia krtani. W wyniku fal perystaltycznych kęs zostaje przesunięty przez przełyk wprost do żołądka, gdzie rozpoczyna się proces trawienia. W dysfagii poszczególne lub wszystkie fazy są zaburzone.

Dysfagia – przyczyny

Najczęstszą przyczyną zaburzeń połykania są nieprawidłowości anatomiczno-strukturalne, które dotyczą budowy jamy ustnej i gardła. Wśród schorzeń wymieniamy: rozszczepy podniebienia, rozszczepy warg, zaburzenia pracy mięśni twarzy, gardła i przełyku. Ponadto do przyczyn dysfagii należą:

• Schorzenia neurologiczne – między innymi: choroba Parkinsona, neuropatie obwodowe, zespoły miasteniczne, pląsawica Huntingtona, stwardnienie zanikowe boczne, rdzeniowy zanik mięśni,
• Choroby nowotworowe – nowotwory jamy ustnej, języka, gardła, przełyku, a także guzy występujące w obrębie czaszki i śródpiersia,
• Zaburzenia psychiczne – dysfagia spowodowana lękiem przed przełykaniem (fagofobia),
• Urazy głowy i rdzenia kręgowego,
• Wole tarczycy,
• Choroby powodujące zwężenie przełyku – achalazja przełyku, nowotwory, uchyłki, zwężenia w wyniku zmian zapalnych, wrzodowych lub po oparzeniach. 

Gdy dysfagia dotyczy jedynie połykania pokarmów stałych, przyczyna może leżeć w powstałej przeszkodzie mechanicznej. Natomiast, jeśli obejmuje ona również płynne pokarmy, problem najprawdopodobniej jest bardziej złożony i dotyczy powyższych zaburzeń mięśniowo-nerwowych.

Dysfagia – objawy

Objawy dysfagii z reguły są dosyć charakterystyczne, w związku z tym nie stanowią trudności w rozpoznaniu schorzenia. Choremu może towarzyszyć długotrwały kaszel utrzymujący się przed lub po posiłku. Do pozostałych objawów wskazujących na dysfagię należą:

• Uczucie ucisku w klatce piersiowej,
• Pozostawanie dużych resztek pokarmu w ustach po jedzeniu,
• Dostawanie się pokarmu do nosa lub krtani,
• Odynofagia – ból podczas połykania,
• Znacznie spowolnione spożywanie posiłków,
• Zmiana barwy głosu po jedzeniu na nosowy lub „charkotliwy”,
• Utrata masy ciała,
• Zgaga i kwaśne odbijanie treści pokarmowej,
• Ogólne złe samopoczucie.

Objawów dysfagii nie należy lekceważyć. Jako że pacjenci w przebiegu schorzenia zmagają się z przewlekłymi problemami przełykania, niechętnie przyjmują pokarmy i płyny, może to prowadzić do odwodnienia organizmu i niedożywienia. Sygnałem alarmowym jest także krwawienie z górnego odcinka przewodu pokarmowego pod postacią smolistych stolców lub krwistych wymiotów.

Dysfagia – leczenie 

Leczenie dysfagii ze względu na złożoność objawów i poważne konsekwencje zdrowotne należy prowadzić kompleksowo. Specjaliści, których konsultacja jest zazwyczaj niezbędna, to laryngolog, gastroenterolog, neurolog, logopeda i dietetyk. Lekarz w pierwszej kolejności powinien ocenić stan napięcia mięśni ust, a także zlecić szereg badań. Do postawienia diagnozy konieczne może być wykonanie diagnostyki obrazowej, m.in.: wideolaryngoskopii, zdjęcia RTG i ultrasonografii. Terapia dysfagii polega nie tylko na usprawnianiu procesu połykania u pacjenta, ale przede wszystkim zapobieganiu groźnym dla zdrowia i życia powikłań, jakimi są między innymi:

• Zachłystowe zapalenie płuc,
• Refluks żołądka,
• Powikłania aspiracyjne, z możliwością poważnych infekcji – jedną z nich jest błonica. Bakteria przedostaje się do organizmu przez nos lub jamę ustną i kolonizuje błony śluzowe górnych dróg oddechowych.

Leczenie opiera się na łagodzeniu uporczywych objawów, dlatego do terapii zostają włączone leki na zgagę, leki na chrypkę, czy leki przeciwkaszlowe.

Dysfagia – ćwiczenia 

Program rehabilitacji w leczeniu dysfagii musi uwzględniać ćwiczenia wzmacniające wargi, języka, policzków oraz żuchwy. Głównym celem terapii jest zmniejszenie ryzyka aspiracji podczas spożywania posiłków i napojów. Ich regularne wykonywanie normalizuje poziom napięcia mięśni biorących udział w akcie połykania. Specjalista w ramach terapii może wykorzystywać tzw. ćwiczenia pośrednie i bezpośrednie. Pierwsze z nich polegają na pracy terapeuty z pacjentem bez użycia pokarmów i płynów, drugie wykorzystują pokarmy o różnej konsystencji.

Do najskuteczniejszych ćwiczeń przy dysfagii należą:

1. Trening Shakera – pacjent unosi trzykrotnie głowę, następnie powraca do pierwotnej pozycji, odpoczywając przez minutę. Druga część polega na unoszeniu 30 razy głowy bez podnoszenia barków i ramion,
2. Ćwiczenia artykulacyjne – wzmacniają narządy mowne,
3. Manewr Masako – ćwiczenie to znacznie wzmacnia mięśnie tylnej ściany gardła. Trening polega na przegryzaniu wysuniętego koniuszka języka i jednoczesnym przełykaniu śliny,
4. Ćwiczenia oddechowe,
5. Ćwiczenia oporowe – próba poziomowego wysuwania języka, który napotyka opór szpatułki przyłożonej w obrębie bocznej i górnej krawędzi języka. Pacjent stara się stawiać opór, napinając mięśnie policzków.

Czy dysfagia jest uleczalna?

To, czy objawy dysfagii ulegną cofnięciu, zależy od podstawowej przyczyny, która wywołuje schorzenie. Duże znaczenie w terapii ma również zwracanie szczególnej uwagi na dbałość o higienę jamy ustnej po każdym posiłku, usuwanie protezy zębowej na noc, spożywanie pokarmu w pozycji siedzącej lub półsiedzącej z oparciem pod kątem < 30 stopni oraz utrzymywanie tej pozycji przez minimum 30 minut po posiłku. Warto pamiętać także o odpowiednim tempie przeżywania pokarmów.

Wskazówki dotyczące bezpiecznego przełykania:

• Nie należy pić przez słomkę (chyba że czynność ta jest zalecana przez lekarza),
• Jednorazowo należy przełykać niewielką ilość pokarmu,
• Pomocne jest unikanie pokarmów o mieszanej konsystencji, np. zupy krem z grzankami oraz warzyw i owoców posiadających skórkę.

Podsumowanie

Wczesne rozpoznanie dysfagii pozwala na wdrożenie wielu skutecznych metod leczenia, które są w stanie znacznie ułatwić połykanie i zlikwidować przykre objawy schorzenia. Dlatego jeśli podejrzewamy dysfagię u siebie lub u kogoś ze swoich bliskich nie czekajmy do momentu pogłębienia problemu. Leczenie farmakologiczne połączone z rehabilitacją z pewnością przyniesie rezultaty.

Źródła:

1.   Budrewicz S., Słotwiński K., Madetko N., Koszewicz M.: Zaburzenia połykania w chorobach układu nerwowego — diagnostyka i leczenie; Varia Medica 2018
2.   Gadowska- Cicha A., Sieroń A., Cak M.: Dysfagia — objaw alarmujący; Chirurgia Polska 2004
3.   Szczeklik A., Choroby wewnętrzne: stan wiedzy na rok 2010, Medycyna Praktyczna, 2010