Czym są pneumokoki i jakie choroby mogą wywoływać u dzieci i dorosłych?

Pneumokoki są najczęstszą przyczyną pozaszpitalnych bakteryjnych zakażeń układu oddechowego. Spektrum infekcji, jakie powodują, jest szeroki – od bezobjawowego nosicielstwa po zagrażającą życiu inwazyjną chorobę pneumokokową. Jakie objawy dają pneumokoki? Jak można się nimi zarazić? Czy pneumokoki można wyleczyć? Te informacje znajdziesz w artykule. 

Co to są pneumokoki? 

Pneumokoki (dwoinki zapalenia płuc, łac. Streptococcus pneumoniae) to bakterie, które u człowieka mogą powodować bezobjawowe nosicielstwo lub pełnoobjawowe infekcje. Są jednym z najczęstszych i zarazem jednym z najbardziej niebezpiecznych patogenów bakteryjnych, które mogą wywołać choroby u ludzi. Wyróżnia się ponad 90 serotypów (odmian) pneumokoków, ale tylko część  prowadzi do infekcji. 

Czy pneumokoki są zaraźliwe? 

Dwoinki zapalenia płuc często kolonizują nosogardło lub gardło u zdrowych osób, ale nie wywołują żadnych objawów zakażenia. Takie zjawisko jest nazywane nosicielstwem. Nosicielami pneumokoków są najczęściej dzieci. Według danych zamieszczonych na stronie internetowej Państwowego Zakładu Higieny skolonizowanie jamy nosowo-gardłowej i gardła przez pneumokoki dotyczy nawet 60% maluchów uczęszczających do przedszkola lub żłobka. W sprzyjających warunkach pneumokoki mogą wywołać pełnoobjawowe zakażenia. 

Jak pneumokoki dostają się do gardła lub nosogardła? Są patogenem zakaźnym, co oznacza, że ich nabywa się je ze środowiska. W jaki sposób? Musi dojść do bezpośredniego kontaktu z osobą chorą lub nosicielem tych bakterii, np. poprzez korzystanie z tych samych sztućców czy pocałunki.

Pneumokoki przenoszą się też drogą powietrzno-kropelkową, czyli poprzez kropelki wydzieliny z dróg oddechowych lub kropelki śliny. Podczas kaszlu, kichania czy rozmowy powstaje aerozol, w którym zawieszone są bakterie. Wdychane z powietrzem, mogą osadzić się w górnych drogach oddechowych i je kolonizować. 

Pneumokoki – przyczyny rozwoju zakażenia 

Dokładnie te same szczepy bakterii, które kolonizują gardło i jamę nosowo-gardłową, odpowiadają też za zakażenia. Do objawowych infekcji dochodzi wówczas, gdy pneumokoki przemieszczą się do płuc, zatok przynosowych, uszu lub opon-mózgowo rdzeniowych. Dochodzi do tego zwykle przez aspirację bakterii kolonizujących drogi oddechowe. 

Przedostanie się bakterii z dróg oddechowych do krwi może towarzyszyć wszystkim rodzajom objawowych zakażeń i doprowadzić do sepsy. 

Jakie czynniki sprzyjają rozwojowi pełnoobjawowego zakażenia? 

• Wiek – najczęściej chorują dzieci i osoby starsze, 
• Wirusowa infekcja dróg oddechowych – wirusy osłabiają naturalne mechanizmy obronne organizmu i torują drogę dla inwazji bakteryjnej, 
• Przewlekłe choroby płuc, 
• Przewlekła choroba nerek, 
• Zastoinowa niewydolność serca, 
• Cukrzyca, 
• Choroby śledziony lub brak śledziony, 
• Alkoholizm, 
• Palenie tytoniu, 
• Niedobory odporności, 
• Choroby onkologiczne. 

Jakie choroby wywołują pneumokoki? Poznaj charakterystyczne objawy! 

Objawy inwazji pneumokokowej obejmują szerokie spektrum i zależą od tego, która część ciała została dotknięta chorobą. 

Ostre zapalenie ucha środkowego 

Ostre zapalenie ucha środkowego wywołane przez pneumokoki jest powszechne u dzieci, ale może dotyczyć również dorosłych. Objawy to przede wszystkim silny ból ucha, któremu towarzyszą uczucie pełności i rozpierania oraz upośledzenie słuchu. Jeśli dojdzie do pęknięcia błony bębenkowej, z ucha może wydostawać się ropny płyn. Infekcja przebiega z gorączką. Ostre zapalenie ucha środkowego u małych dzieci często powoduje duże rozdrażnienie oraz utratę apetytu. 

Pneumokokowe ostre zapalenie zatok przynosowych 

Pneumokokowe ostre zapalenie zatok przynosowych ma dynamiczny przebieg.  Choroba przebiega z gorączką. Objawy są zwykle jednostronne i obejmują m.in.: 

• Ból/ucisk/uczucie rozpierania w rzucie zajętej zatoki, czyli np. na policzku w przypadku zajęcia zatoki szczękowej, 
• Promieniowanie bólu do zębów lub ucha, 
• Gęstą i ropną wydzielinę z nosa – może wydostawać się przez nozdrza lub spływać po tylnej ścianie gardła, 
• Osłabienie węchu i smaku, 
• Ból głowy. 

Zapalenie płuc 

Zapalenie płuc wywołane przez pneumokoki ma nagły początek. Pojawiają się dreszcze i wysoka gorączka, nawet do ponad 40℃. Zakażeniu towarzyszy kaszel z odkrztuszaniem plwociny (flegmy) podbarwionej krwią, uczucie duszności oraz ból w klatce piersiowej, który nasila się przy kaszlu lub głębokim oddychaniu. Dodatkowe objawy to m.in. zwiększona potliwość, szybka akcja serca oraz odwodnienie. U osób starszych gorączka może nie wystąpić, ale za to częsta jest dezorientacja i letarg. 

Inwazyjna choroba pneumokokowa 

Najcięższe postaci zakażenia Streptococcus pneumoniae nazywa się inwazyjną chorobą pneumokokową. Obejmuje ona: ciężkie zapalenie płuc z bakteriemią (obecność bakterii we krwi), zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych i sepsę. 

• Pneumokokowe zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych (ZOMR) przebiega z gorączką, silnymi bólami głowy, światłowstrętem oraz z wymiotami. U dzieci pojawia się drażliwość lub letarg. Charakterystycznym objawem ZOMR jest sztywność karku, a u niemowląt można zaobserwować pulsujące ciemiączko. 
• Sepsa pneumokokowa jest stanem zagrożenia życia, w którym organizm niewłaściwie reaguje na infekcję – zamiast z nią walczyć, powoduje rozległe zakażenie. Doprowadza to do uszkodzenia tkanek i narządów. Objawami sepsy są m.in.: 
  • gorączka z dreszczami, 
  • znaczne osłabienie, 
  • dezorientacja, 
  • tachykardia (szybkie bicie serca), 
  • niedociśnienie, 
  • utrudnione oddychanie (oddechy szybkie, spłycone), 
  • skąpomocz lub bezmocz.

Pneumokoki – leczenie 

Zakażenia dwoinką zapalenia płuc leczy się przede wszystkim przyczynowo, czyli odpowiednią antybiotykoterapią. Lekarze, w zależności od występujących objawów i prawdopodobieństwa zakażenia pneumokokami, oceniają wskazania do podania odpowiednich leków. W przypadku zapaleń ucha, zatok i łagodnych postaci zapalenia płuc antybiotyki mogą być przyjmowane doustnie.  

• Pozostałe zakażenia pneumokokowe oraz każdy stan z utrudnieniem przyjmowania leków doustnych jest wskazaniem do pilnej hospitalizacji i podawania antybiotyków drogą dożylną. 
• Oprócz leczenia przyczynowego, w chorobach wywoływanych przez pneumokoki ważną rolą odgrywa leczenie objawowe, np. nawadnianie, leki przeciwgorączkowe, leki przeciwbólowe, leki ułatwiające odkrztuszanie, leki rozrzedzające wydzielinę z nosa i zatok. 

Czy można zapobiegać pneumokokom? 

Bakterie Streptococcus pneumoniae są bardzo rozpowszechnione w środowisku i nie można całkowicie uniknąć potencjalnego kontaktu z nimi. Są jednak działania, które mogą ograniczyć prawdopodobieństwo kolonizacji i inwazji tych bakterii: 

• Nieposyłanie dziecka do żłobka lub przedszkola, 
• Zachowanie odpowiedniej higieny osobistej, 
• Unikanie kontaktu z chorymi osobami, 
• Dobra kontrola i leczenie chorób przewlekłych. 

Najskuteczniejszym sposobem zmniejszenia ryzyka zachorowania na choroby wywoływane przez pneumokoki jest poddanie się szczepieniu. Od 2017 roku szczepienie na pneumokoki znajduje się na liście szczepień obowiązkowych dla niemowląt i dzieci. Obejmuje podanie dwóch dawek szczepienia podstawowego w pierwszym roku życia oraz dawki uzupełniającej w drugim roku życia. U dzieci szczególnie narażonych na ciężki przebieg infekcji pneumokokowej schemat szczepienia może być inny. 

Szczepionka na pneumokoki może także zostać podana nieszczepionym wcześniej dzieciom oraz dorosłym, ale odpłatnie. Bezpłatne preparaty na zasadzie refundacji przysługują w niektórych grupach narażonych na szczególnie ciężki przebieg zakażenia bakterią Streptococcus pneumoniae, np. u osób przed lub po przeszczepieniu narządów. 

Podsumowanie 

Zakażenie pneumokokami może przyjmować szerokie spektrum. Niektórzy z objawowej choroby wyjdą bez szwanku, a inni z dużymi upośledzeniami w funkcjonowaniu układów i narządów. To, co możesz zrobić, żeby dbać o zdrowie swoje i swoich bliskich, to przestrzeganie zasad higieny oraz szczepienie przeciwko dwoince zapalenia płuc. 

Źródła:

1. Szczeklik A. (red.), Interna Szczeklika, Medycyna Praktyczna, 2023
2. Murray P.R., Pfaller M.A., Rosenthal K.S., Medical Microbiology, wyd. VIII, Elsevier Inc., 2016
3. Szczepionka przeciw pneumokokom, https://szczepienia.pzh.gov.pl/szczepionki/pneumokoki/, [dostęp: 27.11.2024 r.]