Oczopląs: rodzaje i przyczyny skaczącego wzroku

Oczopląs to niezależne od woli, drgające ruchy gałek ocznych. Takie ruchy w niektórych, konkretnie określonych przypadkach, mogą być fizjologią, w innych stanowią wyraz choroby. Przyczyny oczopląsu są rozmaite. Można ich upatrywać w uszkodzeniach błędnika, zaburzeniach ośrodkowego układu nerwowego czy patologiach narządu wzroku. Szacuje się, że trwały oczopląs dotyka około 0,25% populacji.

Co to jest oczopląs?

Oczopląs to drgające, rytmiczne, mimowolne ruchy gałek ocznych „tam i z powrotem”  w poziomie, w pionie lub obrotowo.  

Spowodowany jest przejściowym lub stałym upośledzeniem równowagi napięcia mięśni ocznych, związanym z zaburzeniami w układzie stabilizującym to napięcie. Ruch gałek ocznych może być szybszy w jedną stronę i wolniejszy w przeciwną. Wtedy nazywamy go oczopląsem skaczącym lub dwufazowym, a kierunek oczopląsu określa się na podstawie kierunku fazy szybkiej (czyli np. oczopląs lewostronny ma szybki ruch w lewo, a wolny w prawo). W oczopląsie wahadłowym oczy wychylają się rytmicznie w obu kierunkach (w dół i w górę lub w prawo i w lewo) w jednakowym czasie.

Oczopląs mieszany cechuje się wahadłowym charakterem przy patrzeniu na wprost, a skaczącym przy spojrzeniu w bok. Takie mimowolne drganie gałek ocznych może pojawiać się przy patrzeniu w określoną stronę, występować przez cały czas lub być wywołane danym bodźcem.

Czasem można zaobserwować oczopląs utajony, który pojawia się w jednym oku, gdy zasłoni się drugie. W charakterystyce oczopląsu ocenia się jego płaszczyznę i kierunek, amplitudę, stałość i częstotliwość.

Sprawdź też, co jeść, żeby mieć zdrowe oczy.

Oczopląs może być fizjologiczny i nie stanowi wtedy powodu do niepokoju lub patologiczny i wtedy jest wyrazem choroby. Patologiczny oczopląs może być pochodzenia ocznego lub pojawia się wskutek uszkodzenia ośrodkowego układu nerwowego czy chorób błędnika. Patologiczny wrodzony oczopląs może być także dziedziczony. Oczopląsowi mogą towarzyszyć zawroty głowy, zaburzenia równowagi i inne objawy, zależne od jego podłoża. Widzenie u pacjentów z oczopląsem może być zaburzone i nieostre, czego przyczyną jest ciągła zmiana położenia obrazu na siatkówce.

Oczopląs fizjologiczny

Oczopląs optokinetyczny to fizjologiczny oczopląs i występuje u zdrowych ludzi. Może pojawić się w trakcie jazdy samochodem czy pociągiem, gdy patrzysz za okno na przedmioty, które szybko przesuwają się w Twoim polu widzenia. Ruch oczu jest poziomy i skaczący. Faza śledzenia ruchomego przedmiotu jest powolna, potem dochodzi do szybkiej fazy powrotu.

Taki fizjologiczny oczopląs można również wywołać podczas patrzenia na wirujący bęben z pionowymi, ciemnymi i jasnymi, prążkami. Niemożność wywołania oczopląsu optokinetycznego może świadczyć o uszkodzeniu ośrodkowego układu nerwowego.  

U wielu osób przy fiksacji wzroku na przedmiocie, który znajduje się na granicy pola widzenia (przy spojrzeniu skrajnie w prawo lub skrajnie w lewo), pojawia się fizjologiczny oczopląs fiksacyjny (nastawczy).

Sprawdź też krople do oczu.

Oczopląs − przyczyny oczne

Oczopląs pochodzenia ocznego rozwija się u dzieci, u których nie doszło do prawidłowego rozwoju centralnego widzenia w obydwu oczach. Może być spowodowany wrodzonymi wadami gałki ocznej, np. w niezoperowanej obustronnej zaćmie wrodzonej czy w niedorozwoju części plamkowej siatkówki.

Inne okulistyczne schorzenia, które mają związek z oczopląsem to:

• albinizm
• choroby nerwu wzrokowego
• wrodzona toksoplazmoza
• jaskra wrodzona
• wrodzona aniridia (brak tęczówki)
• bliznowata faza retinopatii wcześniaków

Rzadki oczopląs typu smasmus nutans jest nabyty i występuje u małych dzieci. Towarzyszy mu kręcz szyi i skłony głowy. Może pojawić się, jako symptom guza okolicy skrzyżowania nerwów wzrokowych, ale jeśli nie ma przyczyny nowotworowej, zazwyczaj zanika do 3 − 4 rokiem życia. 

Oczopląs utajony, który ujawnia się przy zasłonięciu jednego oka można zaobserwować u niemowląt z zezem zbieżnym niemowlęcym. Znika, gdy jedno i drugie oko są otwarte.

Można wyróżnić także oczopląs zawodowy, który ujawnia się podczas pracy w kiepskich warunkach oświetleniowych.

Oczopląs pochodzenia ocznego zawsze wymaga wykonania dokładnego badania okulistycznego.

Oczopląs przedsionkowy i w chorobach błędnika

Oczopląs błędnikowy występuje w związku z chorobami błędnika w uchu wewnętrznym.  Szczególnym przypadkiem jest oczopląs napadowy ze zmiany położenia typu łagodnego. Pojawia się w trakcie zmiany położenia głowy, w momencie doprowadzenia jej do pozycji krytycznej, np. przy nagłym skłonie ze skrętem głowy, przy odchyleniu głowy do tyłu czy przekręcaniu się z jednego boku na drugi podczas leżenia. Przyczyną są patologie w narządzie otolitowym.

Spontaniczny oczopląs poziomo-obrotowy, skierowany w kierunku zdrowego ucha typowo występuje natomiast w zapaleniu nerwu przedsionkowego.

Oczopląs przedsionkowy można wywołać tzw. testem kalorycznym. Polega on na wprowadzeniu do przewodu słuchowego zewnętrznego pacjenta, ciepłej (o temperaturze około 44°C) lub zimnej (o temperaturze około 33°C) wody. Przy ciepłej wodzie pojawia się oczopląs z fazą szybką w kierunku badanego ucha, przy zimnej − odwrotnie.

Oczopląsowi przedsionkowego mogą towarzyszyć wymioty i nudności, a spojrzenie do boku, w kierunku fazy szybkiej, nasila oczopląs, podobnie jak usunięcie fiksacji (czyli np. zamknięcie oczu). Fiksacja wzroku może natomiast hamować oczopląs, dlatego żeby móc go prawidłowo ocenić, w badaniu zaleca się użycie tzw. okularów Frenzla.

Sprawdź też, na czym polega zapalenie błędnika.

Oczopląs jako wyraz uszkodzenia ośrodkowego układu nerwowego

Drganie gałek ocznych w postaci oczopląsu może pojawić się w przypadku uszkodzeń ośrodkowego układu nerwowego spowodowanych przez guzy, krwotoki, urazy, zmiany zapalne czy demielinizacyjne. Pojawia się przy uszkodzeniach podstawy czaszki, w uszkodzeniach jądra nerwu odwodzącego, uszkodzeniach śródmózgowia, móżdżku i w stwardnieniu rozsianym.

Oczopląs ośrodkowy jest najczęściej wielokierunkowy, skaczący z szybką fazą w kierunku spojrzenia. Ruch gałek ocznych może zmienić oczopląs. Objawy towarzyszące zależą od lokalizacji i nasilenia uszkodzenia ośrodkowego układu nerwowego.

Oczopląs wrodzony

Nie znamy przyczyny oczopląsu wrodzonego. Występuje od urodzenia w obydwu oczach. Trwa przez całe życie pacjenta, choć wraz z dorastaniem może się zmniejszać.

Zazwyczaj wiąże się z gorszym widzeniem. Jeśli jego siła jest różna w zależności od kierunku spojrzenia, może dochodzić do wyrównawczego ustawienia głowy − chory ustawia głowę w taki sposób, żeby wyciszyć ruchy oczopląsowe. Wrodzony oczopląs jest także zwykle tłumiony przez konwergencję, czyli przy ruchu obydwu gałek ocznych ku linii pośrodkowej ciała (taki ruch pojawi się, gdy zbliżasz palec w stronę nosa i skupiasz na nim wzrok). W takich przypadkach może dojść do stałego, zbieżnego ustawienia oczu, przykurczu mięśni prostych przyśrodkowych i niemożności odwiedzenia obu oczu (zespół blokady oczopląsu przez konwergencję).

Sprawdź też, o czym świadczą mroczki przed oczami.

Jak postępować w przypadku oczopląsu?

Jeśli podejrzewasz u siebie oczopląs lub zauważysz go u kogoś z bliskich, nie zwlekajcie z wizytą u swojego lekarza. Pamiętaj, że obecność oczopląsu zazwyczaj będzie wymagać oceny specjalisty − neurologa, laryngologa i okulisty. Konieczne jest dokładne zebranie wywiadu i pełne badanie (neurologiczne, otolaryngologiczne oraz okulistyczne).

Oczopląs widać zwykle gołym okiem, czasem przydatne okazuje się użycie okularów Frenzla. Dzięki elektronystagmografii i wideonystagmografii możliwa jest rejestracja oczopląsu. Diagnostykę zazwyczaj uzupełnia się badaniami obrazowymi np. tomografią komputerową czy rezonansem magnetycznym głowy. Podczas oceny oczopląsu, określa się jego płaszczyznę i typ (poziomy, pionowy, obrotowy, skośny, mieszany, dwufazowy, wahadłowy), amplitudę (drobnofalisty, średniofalisty, grubofalisty), częstotliwość (szybki, umiarkowany, wolny), kierunek (oznaczany zgodnie z szybką fazą ruchu), stałość (występujący stale lub przerywanie) i natężenie. Istotne jest ustalenie czasu jego trwania oraz analiza objawów towarzyszących.

Pamiętaj, żeby wspomnieć lekarzowi o wszystkich zażywanych lekach i Twoich chorobach przewlekłych. Jeśli nadużywasz alkoholu, stosujesz jakieś używki, doznałeś urazu głowy lub w Twojej rodzinie występują konkretne choroby okulistyczne lub neurologiczne, o tym także powinien dowiedzieć się lekarz, który prowadzi Twoją diagnostykę.

Oczopląs − leczenie

Leczenie oczopląsu zależy od jego przyczyny i w wielu przypadkach polega na terapii choroby podstawowej. Gdy przyczyna nie jest znana, jak np. w przypadku wrodzonego oczopląsu o nieznanej przyczynie, rozwiązaniem mogą okazać się szkła pryzmatyczne. Pomagają one zmniejszyć kompensacyjne ustawienie głowy. W wielu sytuacjach pomocne okazują się także ćwiczenia pleoptyczne i ortoptyczne. Zawsze warto pamiętać również o prawidłowo dobranych okularach lub zastosowaniu soczewek kontaktowych w celu optymalnej korekcji wady wzroku. Czasami stosuje się zastrzyki z toksyny botulinowej do niektórych mięśni okoruchowych. Korzystne efekty takiego postępowania obserwuje się szczególnie u małych dzieci. W określonych przypadkach oczopląsu z wyrównawczym ułożeniem głowy, można przeprowadzić operację mięśni gałkoruchowych.

Sprawdź też witaminy i suplementy diety na wzrok.

Zapamiętaj!

Oczopląs nie jest chorobą samą w sobie, a objawem. Oczopląs fizjologiczny występuje u zdrowych osób i nie jest powodem do niepokoju. Pamiętaj jednak, że oczopląs może być także symptomem poważnej choroby. Wizyta u specjalisty pozwoli znaleźć podłoże oczopląsu i poprowadzić leczenie w odpowiednim kierunku.

Źródła:

1. A. Kubatko-Zielińska, Oczopląs
2. P. Pietkiewicz, J. Olszewski, Co okulista powinien wiedzieć o zawrotach głowy pochodzenia ocznego
3. H. Niżankowska, Okulistyka
4. I. Kantor, S. Szlufik, M. Kubiczek-Jagielska, M. Woźniak, Kontrowersje diagnostyczne otolaryngologa i neurologa u chorych z zaburzeniami równowagi diagnozowanych w szpitalnych oddziałach ratunkowych