Reumatoidalne zapalenie stawów (RZS) – przyczyny, objawy i leczenie

Reumatoidalne zapalenie stawów to najczęściej występująca choroba zapalna stawów. W Polsce cierpi na nią około 350 000 osób. Pomimo że jej pierwsze oznaki pojawiają się w obrębie stawów, schorzenie dotyczy całego organizmu. Wczesne rozpoznanie i szybkie wdrożenie kompleksowej terapii pozwalają zapobiec poważniejszym powikłaniom. Jakie symptomy mogą wskazywać na RZS? W jaki sposób się leczyć? Sprawdź najważniejsze informacje!

Reumatoidalne zapalenie stawów: co to jest?

Reumatoidalne zapalenie stawów niegdyś nazywane było gośćcem lub artretyzmem.

• To przewlekła, zapalna choroba autoimmunologiczna tkanki łącznej o postępującym charakterze,
• Schorzenie atakuje zdrowe tkanki, które organizm w wyniku nieprawidłowego działania układu odpornościowego identyfikuje jako obce i zaczyna je niszczyć. Z tego powodu RZS zaliczane jest do chorób autoagresywnych,
• Najbardziej charakterystycznym objawem schorzenia jest ból, sztywność oraz obrzęk stawów nadgarstkowych, śródręczno-paliczkowych, międzypaliczkowych bliższych lub śródstopno paliczkowych. Proces zapalny może rozszerzyć się również na inne stawy – kolanowe lub barkowe.

Reumatoidalne zapalenie stawów – przyczyny

Tak jak w przypadku większości chorób autoimmunologicznych, przyczyny reumatoidalnego zapalenia stawów w dalszym ciągu nie są do końca poznane. W wielu przypadkach bardzo trudno jest ustalić konkretny czynnik, który wywołał reumatyzm. Naukowcy zauważają, że do rozwoju choroby predysponują:

• Czynniki genetyczne – jeśli matka lub ojciec cierpią z powodu RZS, prawdopodobieństwo zachorowania u dziecka wzrasta 2-5 razy. Nie oznacza to, że schorzenie nie może pojawić się, jeśli nie było dotychczas stwierdzone wśród najbliższych,
• Płeć żeńska i dojrzały wiek – kobiety (szczególnie w 4. i 5. dekadzie życia) chorują nawet 3 razy częściej niż mężczyźni (odsetek wynosi ok. 70%),
• Zakażenia bakteryjne bądź wirusowe – podejrzewa się, że zakażenie niektórymi bakteriami i wirusami może wywołać odpowiedź autoimmunologiczną, skierowaną przeciwko strukturom stawowym,
• Przewlekły stres – u niektórych osób objawy choroby uaktywniają się po przeżyciu traumatycznego stresu,
• Nieodpowiedni styl życia – szczególnie dieta bogata w wysoko przetworzone produkty, palenie papierosów.

Największą rolę przypisuje się czynnikom genetycznym, których udział szacuje się na około 40-60%. Za chorobę odpowiadają m.in. geny systemu HLA (ludzkiego antygenu leukocytarnego) DRB1 i DR45.

Reumatoidalne zapalenie stawów: objawy

RZS atakuje zazwyczaj symetrycznie, czyli stawy po obu stronach ciała, jednak nie jest to regułą.

• Na początkowym etapie rozwoju choroby symptomy są subtelne, dlatego trudno powiązać je z tym schorzeniem,
• Charakterystycznym objawem jest poranna sztywność stawów, która pojawia się po przebudzeniu. Rozruszanie rąk zazwyczaj powoduje ustąpienie dolegliwości,
• Oprócz tego chorzy skarżą się na zwiększoną męczliwość, brak apetytu i ogólne osłabienie,
• Wraz z rozwojem RZS nieprzyjemne objawy coraz bardziej dają o sobie znać. Dłonie stają się tkliwe na ucisk i bolesne. Pojawiają się również obrzęk i ograniczenie ruchomości stawów. Stan zapalny powoduje, że pacjent traci pełen zakres ruchomości stawu. Dlatego w przebiegu schorzenia następują przykurcze stawowe oraz charakterystyczne deformacje i zniekształcenia stawów. Należą do nich guzki reumatoidalne – podskórne, bezbolesne zmiany, które zlokalizowane są w obrębie stawów rąk i narządów wewnętrznych.
• RZS powoduje również szereg innych chorób w obrębie całego organizmu, takich jak: 

• Zapalenie naczyń – prowadzi do niedokrwienia wielu narządów, w tym również skóry, a w efekcie powstawanie wrzodziejących zmian,
• Schorzenia mięśnia sercowego – zapalenie osierdzia, kardiomiopatia, uszkodzenie zastawek, 
• Zapalenie opłucnej, śródmiąższowe zapalenie płuc,
• Miażdżyca – przewlekle trwający stan zapalny zwiększa ryzyko rozwoju zmian miażdżycowych,
• Schorzenia narządu wzroku – zespół suchego oka, zapalenie spojówek 
• Zaburzenia układu krwiotwórczego – nieprawidłowości w liczbie leukocytów, wzrost liczby płytek krwi, anemia, powiększenie węzłów chłonnych.

Reumatoidalne zapalenie stawów: leczenie

Leczenie reumatoidalnego zapalenia stawów ma na celu złagodzenie dolegliwości i wyciszenie objawów choroby. Przy ustaleniu ścieżki terapii bierze się pod uwagę czas trwania objawów, liczbę zajętych stawów, wyniki badań (wskaźniki ostrej fazy zapalnej oraz wyniki badań serologicznych). Podstawę terapii RZS stanowią środki modyfikujące przebieg choroby (LMPCh), takie jak: metotreksat, sulfasalazyna czy cyklosporyna. Leki na reumatyzm hamują namnażanie się komórek zapalnych. Podczas rzutów choroby i zaostrzeń wdrożone zostają glikokortykosteroidy (ich mechanizm działania jest podobny do LMPCh), natomiast wykazują się większą intensywnością.

Kolejną grupą leków na ból mięśni i stawów wykorzystywanymi w terapii RZS są niesteroidowe leki przeciwzapalne o działaniu przeciwzapalnym i przeciwbólowym. Niestety mogą być one źródłem nieprzyjemnych skutków ubocznych w postaci zapalenia błony śluzowej żołądka i choroby wrzodowej. Dlatego należy przyjmować je pod stałą kontrolą lekarską. Dużą szansą dla osób cierpiących na RZS jest leczenie biologiczne. Środki zostają wdrożone wówczas, gdy po pół roku nieprzerwanej terapii nie ma efektów leczenia dwoma LMPCh. Leki biologiczne podane w pierwszej fazie choroby zapobiegają uszkodzeniom stawów i hamują postęp RZS. Mogą wyciszyć schorzenie nawet na kilkanaście miesięcy lub dłużej.

Integralną częścią leczenia RZS jest dietoterapia. Powinna być źródłem długołańcuchowych kwasów omega 3 (EPA i DHA). Zawierają je m.in tłuste ryby morskie. Wśród minerałów i składników, których nie może zabraknąć w diecie chorych na RZS wymieniane są:

• Witaminy wspierające walkę z wolnymi rodnikami: witamina D3 i K2, a także witamina E i C,
• Polifenole (ich źródłem są kolorowe warzywa i owoce),
• Chlorofil zawarty w zielonych częściach warzyw,
• Cynk – jego źródło stanowią nasiona, orzechy i pestki słonecznika,
• Selen – duże ilości znajdują się w sezamie i owocach morza,
• Wapń – głównym źródłem są produkty mleczne, jarmuż, brukselka, soczewica itd. Ze względu na fakt, że związek jest średnio przyswajalny z pożywienia, dobrze jest suplementować wapń w tabletkach,
• Probiotyki wspierające rozwój pożytecznej flory bakteryjnej jelit,
• Suplementy na stawy.

Jakie badania na reumatoidalne zapalenie stawów?

Prawidłowa diagnostyka RZS ma przede wszystkim potwierdzić podejrzenie choroby, określić fazę schorzenia, a także wskazać ścieżkę leczenia. Rozpoznanie opiera się na przeprowadzeniu szeregu badań:

• Przedmiotowych: wywiad z pacjentem, uwzględniający aktualne objawy,
• Fizykalnych: badanie napięcia mięśniowego oraz ruchomości stawów,
• Laboratoryjnych: wskaźniki OB, CRP, oznaczenie przeciwciał anty-CCP, czynnika reumatoidalnego-RF. Ponadto: badanie kału na krew utajoną, aktywność enzymów wątrobowych w surowicy (ALT i ASP), stężenie albuminy,
• Obrazowych – zdjęcia RTG, ultrasonografia, rezonans magnetyczny, a w razie potrzeby tomografia komputerowa.

Trudnością w diagnostyce RZS jest fakt, że dolegliwości stawowe szczególnie w początkowej fazie choroby są bardzo niespecyficzne i mogą zostać pomylone z typowymi zmianami zwyrodnieniowymi stawów. Pierwsze objawy RZS wyglądają podobne do innych chorób ogólnoustrojowych, takich jak np. toczeń rumieniowaty układowy, łuszczyca stawów, bakteryjne i wirusowe zapalenie stawów czy polimialgia reumatyczna.

Czy reumatoidalne zapalenie stawów można wyleczyć?

Obecnie pełne wyleczenie RZS jest niemożliwe, jednak terapia ma na celu wyciszenie objawów chorobowych i jak najdłuższą remisję. Według przeprowadzonych dotychczas badań chorzy na RZS żyją średnio o ok. 10 lat krócej niż osoby zdrowe. Wiąże się to różnego rodzaju powikłaniami, które atakują organizm w związku z chorobą.

Kluczowymi elementami terapii RZS są przede wszystkim: 

• Stała opieka lekarza reumatologa i przyjmowanie leków,
• Wykrywanie i monitorowanie schorzeń współistniejących, m.in.: chorób sercowo-naczyniowych, fibromialgii, schorzenia płuc, cukrzyca, depresja,
• Stała rehabilitacja, wspierająca ruchomość, mobilność stawów oraz wzmacniająca mięśnie,
• Minimalizowanie wpływu negatywnych czynników środowiskowych, które mają duży wpływ na postęp choroby: rezygnacja z używek, dążenie do zmniejszenia wagi w przypadku otyłości lub nadwagi, leczenie infekcji w obrębie jamy ustnej.

Podsumowanie

Reumatoidalne zapalenie stawów to choroba o wciąż nierozpoznanej przyczynie, dotykająca zarówno młode, jak i starsze osoby. Pacjenci powinni być objęci stałym leczeniem. Medycyna z każdym rokiem posuwa się naprzód, stale prowadzone są badania kliniczne, które w przyszłości pozwolą na jeszcze lepszą i skuteczniejszą terapię.

Źródła:

1. Jura-Półtorak, K. Olczyk, Aktualne poglądy na etiopatogenezę reumatoidalnego zapalenia stawów, https://annales.sum.edu.pl/pdf-131334-59963?filename=Current%20 opinions%20on.pdf, [dostęp: 19.06.2023 r.].
2. Sobieska i in., Współczesna terapia reumatoidalnego zapalenia stawów, Farmacja Współczesna, 2010.
3. Stanisławska-Biernat, M. Sierakowska, S. Sierakowski, Nowe kryteria klasyfikacyjne RZS, Reumatologia 2010.
4. Marcol-Majewska, G. Majewski, K. Kotyla, Reumatoidalne zapalenie stawów - propozycje postępowania diagnostycznego, Forum Reumatologiczne, 2017.