Ukąszenie żmii – postępowanie i pierwsza pomoc

W Polsce występuje kilka gatunków węży, ale jedynie żmija zygzakowata jest jadowita. Ukąszenia nie zdarzają się często i zazwyczaj nie zagrażają zdrowiu i życiu, ale w niektórych przypadkach mogą skończyć się tragicznie. Dlatego warto wiedzieć, jak prawidłowo zareagować. Sprawdź, jak objawia się ukąszenie żmii, czy ukąszenie żmii boli, co zrobić, gdy ukąsi cię żmija i w jaki sposób udzielić pierwszej pomocy poszkodowanej osobie.

Żmija zygzakowata – jak rozpoznać jedynego jadowitego węża występującego w Polsce?

W Polsce żyje kilka gatunków węży: gniewosz plamisty, wąż Eskulap, zaskroniec zwyczajny oraz żmija zygzakowata. Wśród nich jedynie ta ostatnia jest wężem jadowitym. Cechuje się trójkątną głową, pionową źrenicą i czerwoną lub czerwono-brązową tęczówką oraz charakterystycznym zygzakiem na grzbiecie.

Żmija w Polsce spotykana jest na obszarze całego kraju, ale najliczniej występuje w rejonie Białegostoku, na Pomorzu oraz w Bieszczadach. Ten wąż żywi się niewielkimi kręgowcami, właśnie do polowania i zdobywania pożywienia wykorzystuje jad.

Żmija zygzakowata ma dzienny tryb życia, szczególnie aktywna jest w cieplejsze dni i po dłuższych okresach chłodu. Na jesień zapada w sen zimowy, który trwa zwykle do kwietnia lub maja.

Żmiję zygzakowatą można spotkać przede wszystkim na terenach leśnych i łąkowych, rzadziej w parkach czy przydomowych ogródkach. Chętnie chowa się pod krzewami, kamieniami czy korzeniami drzew.

Jak dochodzi do ukąszenia żmii?

Ryzyko ukąszenia człowieka przez żmiję pojawia się wtedy, gdy gad poczuje się bezpośrednio zagrożony i osaczony. Żmija nigdy sama nie prowokuje ataku. Zwykle stara się uciec, a ugryzienie jest dla niej formą obrony – np. po nadepnięciu na nią bosą stopą, gwałtownym zbliżeniu się  lub drażnieniu patykiem. Gdy żmija znajdzie się w potrzasku, ryzyko pokąsania można rozpoznać po charakterystycznym syczeniu.

Ukąszenie żmii – pierwsza pomoc

Jak postępować po ukąszeniu przez żmiję? Przede wszystkim należy rozejrzeć się, czy węża na pewno nie ma w pobliżu i upewnić się, że jest bezpiecznie. Uspokój pokąsaną osobę i ułóż ją w pozycji bezpiecznej. Poleć jej, by leżała spokojnie i nie pozwól jej poruszać się o własnych siłach. Koniecznie wezwij fachową pomoc, ukąszenie przez żmiję wymaga bowiem jak najszybszego przewiezienia osoby poszkodowanej do szpitala.

Dzwoniąc na numer alarmowy, poinformuj o podejrzeniu ukąszenia przez żmiję i precyzyjnie określ swoje położenie. W oczekiwaniu na pomoc niezwłocznie zdejmij z rąk (lub nóg) pogryzionej osoby pierścionki, obrączki, bransoletki, zegarki i wszelkie inne przedmioty, które mogą być trudne do usunięcia, jeśli narośnie obrzęk.

Ranę po ukąszeniu delikatnie przemyj wodą z mydłem i w miarę możliwości zabezpiecz jałową gazą. Spróbuj unieruchomić kończynę i postaraj się utrzymywać ją mniej więcej na poziomie serca lub nieco poniżej. Celem jest zmniejszenie szybkości wchłaniania jadu.

Nie wysysaj jadu ustami, nie nacinaj skóry i nie upuszczaj jadu i krwi. Nie przypalaj miejsca ukąszenia ani nie okładaj go lodem. Nie stosuj żadnych dodatkowych preparatów na skórę, żadnych maści na ukąszenia, kremów czy innych środków miejscowych.

Nie zakładaj także opatrunku uciskowego w okolicy ukąszenia. Próby zahamowania rozprzestrzeniania się jadu po ciele poprzez założenie bandaża elastycznego czy opaski uciskowej nad ukąszeniem nie są skuteczne, a mogą jedynie nasilić dolegliwości bólowe, obrzęk i ewentualną rabdomiolizę.

Ukąszenie żmii – pomoc medyczna

Czy po ukąszeniu żmii trzeba jechać do szpitala? Ważne jest, by pacjent jak najszybciej trafił pod opiekę wykwalifikowanej kadry medycznej, która oceni stopień zatrucia i zadba o podtrzymanie czynności niezbędnych dla życia narządów.

Pacjent zostanie zapytany o przyjmowane na stałe leki, wszelkie choroby współistniejące i alergie, a także czas ostatniego szczepienia przeciwko tężcowi.

U osób bez wyraźnych objawów zatrucia (u około 25% ukąszonych objawy nie występują) rutynowym postępowaniem jest kilkunastogodzinna obserwacja. W zależności od stopnia ciężkości reakcji na ukąszenie czas ten może ulec wydłużeniu.

W uzasadnionych przypadkach personel medyczny poda odpowiednie leki, takie jak surowica przeciwjadowa (czyli antytoksyna jadu żmii), adrenalina, a także leki przeciwwymiotne czy środki przeciwbólowe. Pobiera się także krew w celu wykonania niezbędnych badań (morfologia, gazometria krwi, jonogram, kinaza kreatynowa, mocznik i kreatynina, INR, badanie ogólne moczu) oraz wykonuje EKG.

Warto wiedzieć, że surowicę przeciwjadową podaje się jedynie w przypadku istnienia konkretnych wskazań. Należą do nich reakcja anafilaktyczna na jad żmii, ukąszenie w okolicy szyi, twarzy czy języka, gwałtownie narastający obrzęk, ból brzucha z wymiotami czy niektóre nieprawidłowości wykryte w badaniach laboratoryjnych. U pacjentów z takimi objawami  antytoksynę jadu żmii należy podać jak najszybciej.

Czy często zdarza się ukąszenie przez żmiję?

Ukąszenia węży w krajach europejskich nie są częste. Szacuje się, że jest to około kilkunastu tysięcy przypadków rocznie, z czego ok. 15% kończy się poważniejszą reakcją organizmu. Liczba śmiertelnych pokąsań przez żmiję nie przekracza 1%. Ukąszenie może przebiegać w cięższy sposób u dzieci, osób w podeszłym wieku czy u osób z chorobami układu krążenia.

Jad żmii zawiera fosfatydazę, która wpływa na uwalnianie histaminy, oraz hialuronidazę, która działa hemolitycznie, uszkadza różne rodzaje białek, może także doprowadzić do uszkodzenia nerek i do skazy krwotocznej. Stopień ciężkości objawów przede wszystkim zależy od ilości wprowadzonego do organizmu jadu w stosunku do masy ciała.

Właśnie dlatego na cięższy przebieg narażone są dzieci. Istotny jest także ogólny stan zdrowia ukąszonej osoby, jej kondycja psychofizyczna w momencie ukąszenia (zmęczenie, osłabienie), zachowanie bezpośrednio po ukąszeniu (wysiłek i ruch przyspieszają wchłanianie jadu), wiek, obecność uczulenia na składniki jadu oraz wrażliwość osobnicza.

Suche ukąszenie żmii

Większość ugryzień żmii zalicza się do tzw. suchych ukąszeń. Oznacza to, że nie doszło do wstrzyknięcia jadu przez węża. Suche ukąszenie można rozpoznać po dwóch drobnych ranach kłutych, oddalonych od siebie o ok. 1 cm. Nie zawsze z ran leci krew, zwykle jednak pojawiają się silny ból, opuchlizna i zaczerwienienie.  Mimo dość charakterystycznych objawów nigdy nie można mieć pewności, że do organizmu nie trafiła nawet śladowa ilość trucizny. Dlatego w każdym przypadku niezbędna jest konsultacja lekarska.

Mokre ukąszenie żmii

W przypadku mokrego ukąszenia dochodzi do wstrzyknięcia jadu przez żmiję. Objawy miejscowe są podobne jak w przypadku ukąszenia suchego: ból, obrzęk i zaczerwienienie i charakterystyczne ślady po ugryzieniu. Po pewnym czasie jednak mogą pojawić się objawy ogólnoustrojowe: zawroty głowy, nudności, osłabienie, przyspieszona praca serca.

Ukąszenie przez żmiję – objawy

Jak wygląda ukąszenie żmii? Ślad po ukąszeniu to mała, dwupunktowa, bolesna i sącząca się rana, z odstępem między otworami po zębach ≤ 8 mm. Ból i narastający obrzęk tkanki podskórnej pojawiają się szybko. Może im towarzyszyć uczucie mrowienia, tkliwość czy zasinienie w okolicy ukąszenia. W cięższych przypadkach obrzęk szybko rośnie i może objąć całą ukąszoną kończynę, a nawet większość powierzchni ciała.

Okoliczne węzły chłonne mogą być powiększone, a czasem pojawiają się wybroczyny i pęcherze z surowiczą treścią. Objawy ogólnoustrojowe występują rzadko, a należą do nich: 

• bóle brzucha, 
• biegunka, 
• nudności i wymioty, 
• krwawienie z dziąseł, 
• krwiomocz, 
• gorączka, 
• silny niepokój
• skurcz oskrzeli lub obrzęk płuc, który może powodować duszność i trudności z oddychaniem.

Czasem można także zaobserwować wzmożoną potliwość i nasilone pragnienie, zawroty głowy, dezorientację, nadmierną senność czy zaburzenia świadomości. U osób uczulonych na toksyny jadu istnieje ryzyko wystąpienia wstrząsu anafilaktycznego lub anafilaktoidalnego już w ciągu kilku minut po ukąszeniu.

Czy ukąszenie żmii jest śmiertelne?

Ukąszenie żmii zwykle nie jest śmiertelne, jednak w rzadkich przypadkach może dojść do zgonu osoby ukąszonej (u mniej niż 1% pacjentów). Na powikłania i ciężki przebieg szczególnie narażone są dzieci, osoby z alergiami i chorobami serca. Niebezpieczne są zwłaszcza ukąszenia mokre. W każdym jednak przypadku należy niezwłocznie wezwać pomoc medyczną, aby zminimalizować ryzyko wystąpienia reakcji zagrażających życiu.

Mity na temat żmij

Wokół żmij narosło wiele mitów. Niewiedza szerzy panikę i dezinformację odnośnie do prawidłowego postępowania w przypadku ukąszenia. Wyjaśniliśmy już, że nie każde ukąszenie jest śmiertelne. Co jeszcze warto wiedzieć?

• Żmija nie atakuje, dopóki nie zostanie do tego „zmuszona”. Nie goni również człowieka i nie skacze na ludzi,
• Nie każda żmija ma charakterystyczny zygzak, dlatego w odniesieniu do wszystkich węży należy zachować ostrożność,
• Jedynym prawidłowym postępowaniem w przypadku ukąszenia jest wezwanie pomocy medycznej: nie należy rany smarować żadnymi specyfikami ani jej nacinać w celu upuszczenia jadu.

Jak uniknąć spotkania ze żmiją?

W lesie lub na terenie łąkowym należy unikać spacerowania w miejscach, gdzie podłoże nie jest dokładnie widoczne (w krzakach, wysokiej trawie, między kamieniami). Warto pamiętać o odpowiednim na takie wędrówki obuwiu, które zasłania stopy i kostki (a najlepiej całe łydki) i zmniejszy ryzyko ukąszenia.

Po zauważeniu węża należy, spokojnie go obejść i oddalić się. Nie powinno się do niego podchodzić, dotykać go ani trącać patykami. Żmije nie atakują ludzi, gdy nie mają ku temu powodów. Ugryzienie jest realne jedynie wtedy, gdy wąż poczuje się zagrożony i osaczony (np. gdy ktoś na niego przypadkowo nadepnie lub próbuje go złapać).

Teraz już wiesz, co robić przy ukąszeniu przez żmiję

Ukąszenie żmii w większości przypadków przebiega łagodnie i cechuje się miejscowymi objawami lub nawet ich brakiem. Śmiertelność wynosi poniżej 1%, ale warto pamiętać, że u niektórych osób mogą rozwinąć się symptomy ciężkiego zatrucia i poważne objawy ogólne. Na ciężki przebieg szczególnie narażone są dzieci oraz osoby starsze. Pierwsza pomoc polega przede wszystkim na wezwaniu medyków oraz uspokojeniu i unieruchomieniu poszkodowanego. Nie należy podejmować prób wysysania jadu, nacinania skóry ani zakładania opatrunków uciskowych.

Źródła:

1. Klimaszyk D., Cebula G., Ukąszenie przez żmiję zygzakowatą. W: Interna Szczeklika, pod red. P. Gajewskiego, Medycyna Praktyczna, Kraków 2020.
2. Zajkowska J., Majcher K., Garkowski A., Postępowanie po ukąszeniu przez węża, Medycyna po dyplomie nr 06/2017, Medical Tribune Polska.
3. Zajkowska J, Garkowski A, Pancewicz S. Ukaszenie przez zmije zygzakowata (Vipera berus)--opis przypadku [Vipera berus bite--a case report]. Pol Merkur Lekarski. 2010 Nov;29(173):315-7. Polish. PMID: 21268916.